Ona, która (nie) jest mną

Agneta Pleijel ma dzisiaj 77 lat i jest uznaną w kraju i za granicą szwedzką pisarką. U szczytu kariery, jako dojrzała kobieta podjęła się niezwykłego – może nawet zaskakującego – projektu autobiograficznego. W 2015 roku wydana została „Wróżba. Wspomnienia dziewczynki”, opowieść o trudach dzieciństwa, życiu rodzinnym i wczesnej młodości. Dwa lata później ukazał się „Zapach mężczyzny”, który koncentruje się wokół tematu przemiany: stawania się dorosłą, w pełni niezależną osobą (obejmuje okres od początku studiów do około trzydziestego roku życia). Jedna powieść jest kontynuacją drugiej, dalszym ciągiem narracji, w której dochodzi do poruszającego splotu literatury i życia. Pleijel postanowiła podjąć próbę powrotu do czasu minionego. To próba nieco szalona i skazana na niepowodzenie, ale równocześnie nieunikniona, świadcząca o tym, że nie można zrozumieć siebie, o ile nie zawalczy się o zrozumienie własnej przeszłości. Dokąd właściwie jest podróż, którą podejmuje pisarka? Czy zaczynając na końcu, istotnie dociera się do początku? To, co powinno być proste – dochodzenie do źródła po nici, którą, jak Ariadna, pozostawiliśmy sobie na trudny czas – okazuje się w tej literaturze wyzwaniem ponad ludzkie siły. Jest jednak warte próby, a pisanie okazuje się jedyną formą zawalczenia o przeszłość, a tym samym – o teraźniejszość. W głosie pisarki pobrzmiewa samotność człowieka spoglądającego na własną historię. Przeszłość jest długim śladem, który z naszej perspektywy widzimy tylko my, absolutnie w tej wizji osamotnieni. Przez chwilę mamy ją w posiadaniu, ale zaciera się, zanika na horyzoncie: gdy zbliżymy spojrzenie na konkret, szczegóły zanikają.

W autobiograficznej narracji Pleijel dochodzi do rozdwojenia. Czasami pisarka pisze o sobie w pierwszej, a czasem w trzeciej osobie: „dziewczynka”, „ona”. Tłumaczy się: nie można do końca utożsamić się ze sobą, jeśli chce się opisać wspomnienie – trzeba pozostać na zewnątrz i jeszcze raz bacznie przyjrzeć się zdarzeniom. Ale czy to możliwe? Być może tak – w literaturze. Zresztą nie bez powodu to właśnie literatura staje się jednym z problematycznych wątków „Zapachu mężczyzny”. Nazwiska ważnych dla Pleijel pisarzy i poetów przewijają się przez całą powieść, jednak fascynacja nimi nie stanowi zasadniczego tematu: w literaturze nie ma dla naszej bohaterki ratunku. Jak zauważa, pisząc o sobie z przeszłości: „(…) ani Rilke, ani Eliot nie mogą być jej przewodnikami. Jakkolwiek by żyli i jakie smutki by napotkali, ona ma zupełnie inne uwarunkowania. Ich życie jest większe. Są wprawdzie wielkimi poetami. Ale życie mężczyzn w ogóle wydaje się bardziej wolne, dużo większe, dlaczego? Nie jest w stanie pojednać przeciwieństw pochodzących z rozdarcia jej płci”. Dorastając, kobieta zaczyna rozumieć: o jej życiu stanowi uwikłanie, którego ramy wyznacza płeć. Czytanie książek, które jest największą pasją bohaterki, a także podstawą stopniowo rozwijającej się kariery naukowej ostatecznie odbywa się na marginesie jej realnego doświadczenia. Literatura i kariera stanowią rwący potok życia, bohaterka jest jednak jak kamień: pogrążona w nim, ale nieruchoma, mimowolna, doświadczająca nie „pod wpływem”, ale „pomimo”. Czego doświadcza? Ambiwalencji młodości. Przeżywa zakochanie, które ją przerasta, dominuje, odbiera ja. Cierpi, bo ma złamane serce – doświadcza mroku, samotności, która jest ponad siły. Jest w niej „pogarda wobec samej siebie. Spływa po niej jak rozżarzony potok lawy”. Jako młoda kobieta nie wierzy w siebie, w to, kim jest. Czuje się słaba, czuje, że ulega mężczyznom – w seksie, w dyskusji – choć sama nie wie dlaczego. Choć teoretycznie jest wolna, czuje się zniewolona, pełna poczucia winy, kładzie na sobie wielkie zobowiązanie, któremu nie umie sprostać: wobec rodziny, wobec partnerów. Pragnie wyjść z siebie, stać się kimś innym. Albo po prostu: stać się w końcu sobą.

Mniej więcej w połowie powieści Pleijel zapisuje niezwykle przewrotne wyznanie: „Kiedy mężczyźni wspominają swoje życie, przywiązują wagę do kariery i pracy, osiągnięć intelektualnych i sukcesów. Ja zatrzymuję się na mężczyznach, z pewnością za bardzo; proszę mi wybaczyć”. Przeprosiny są oczywiście żartem, bo literatura – nawet jeśli opiera się na życiu – nie ma w sobie zbyt wiele z przypadku. To, o czym właściwie pisze autorka, jest nieoczywiste i nie sprowadza się do poszczególnych elementów życia, na jakie usilnie stara się je dzielić kultura zachodnia – kariery czy życia osobistego. Istotnie, dużą, a może wręcz dominującą statystycznie część powieści zajmują opisy relacji (przede wszystkich seksualnych) z mężczyznami i refleksje nad nimi. Powieść Pleijel uświadamia jednak, jak bardzo pisanie – także o innych – jest pisaniem o sobie: to pisząca przeżywa, doświadcza, uobecnia się w opisach. Postaci męskie są figurami, cieniami, zza których wyłaniają się kolejne warstwy osobowości głównej bohaterki. Ta świadomość zobowiązuje, ujawnia uwikłanie człowieka w świat, w jego otoczenie, w żywą tkankę rzeczywistości, która nie sprowadza się nigdy do poszczególnych członów relacji. Doświadczenie i jego wspomnienie – a także proces pisania, wydobywania z głębi – jest zawsze osobnym światem, bogatą, emergentną rzeczywistością, która składa się z wielu czynników i najsilniej przynależy podmiotowi. Powiedzieć można nawet więcej: spoglądając z perspektywy czasu na własne życie, Pleijel wprost zauważa, że dopiero pisanie umożliwia właściwe zaistnienie, stwarza warunki, by stać się sobą. To literatura bez wielkich roszczeń, ale o wielkiej stawce: „Wszyscy ludzie piszą. Większość o tym nie wie. Kiedy człowiek pisze, nie jest nikim szczególnym, ale pisząc, jest sobą bardziej niż w jakiejkolwiek innej sytuacji. Stawianie liter na papierze jest męczące. To jak ze snami. Wiadomo, że kiedy się je zapisuje, przemieniają się. Ale bardziej nie można się zbliżyć”.

Doświadczenie i jego wspomnienie – a także proces pisania, wydobywania z głębi – jest zawsze osobnym światem, bogatą, emergentną rzeczywistością

Autobiograficzny projekt Pleijel to wielka praca polegająca na wydobywaniu samej siebie: z przeszłości, z własnej biografii. Do tego się jednak nie ogranicza – to także wydobywanie na wierzch doświadczenia kobiety, która ze względu na uwikłanie, na polityczność płci, przeżywała bardzo określone stany, które w specyficzny sposób interpretowała. Powieść Pleijel w całej swej intymności ujawnia adekwatność powtarzanego od niemal pięćdziesięciu lat feministycznego truizmu Carol Hanisch: to, co prywatne, jest polityczne. Pełne zrozumienie tej formuły opiera się na świadomości, że upolitycznienie nie odbiera doświadczeniu jego autentyczności i unikalności, ale wręcz przeciwnie: umiejscawia je, czyni realnym i cielesnym, a także – historycznie istotnym. W intymnym, prywatnym życiu młodej kobiety odbija się historia człowieka i historia literatury zarazem – to opowieść o emancypacji, o walce o siebie, o nadawaniu istotności doświadczeniu, które w swoim czasie było negowane przez sam podmiot przeżywający, przez nią samą: młodą kobietę pełną pragnień, ambicji i lęków. „Zapach mężczyzny” czyta się z trudem: intensywnie przeżywamy losy bohaterki, do której zbliżamy się niebezpiecznie blisko. Podczas lektury rodzi się przekonanie, że również pisanie musiało być dla niej walką. Jak czytamy, „(…) między niewidocznym a widocznym jesteśmy my. Słowa mamy po to, by powiązać to, co widać, z tym, czego nie widać”. Stawką trudu pisarki jest wyłonienie języka – czyli literatury – z materialności życia. Esencja doświadczenia, zawarta w jednym wspaniałym zdaniu, wynurza się nagle z niezrozumiałej, przypadkowej mnogości zdarzeń. Sztuka jest większa niż życie, ujawnia esencję niedostępną mimowolnej i nieuważnej percepcji. Równocześnie, jak zauważył Deleuze w rozważaniach nad proustowskimi zmaganiami z pamięcią, znaki zmysłowe i znaki pamięci tworzą warunki możliwości znaków sztuki. By uczynić własną biografię czymś istotnym i komunikowalnym, trzeba wykonać pierwszy krok: spróbować sobie przypomnieć, przywołać czas miniony, doświadczyć go prawdziwie (niekoniecznie realistycznie), a następnie – opowiedzieć.

Wszystkie cytaty pochodzą z książek:

Agneta Pleijel „Wróżba. Wspomnienia dziewczynki”, przeł. Justyna Czechowska, Kraków 2016.
Agneta Pleijel „Zapach mężczyzny”, przeł. Justyna Czechowska, Kraków 2017.